Since my interest in the art of collage was renewed because of the workshops held at Koumpi coffee & crafts, I have enjoyed having the time to rediscover this “democratic” art. This happens for reasons having to do with collage being an accesible to all, not frustrating form of art which bears within it the joy of discovery and play and the charm of accidental.

Το έχω ξαναπεί: αν πρέπει, σε προσωπικό επίπεδο, να ξεχωρίσω ένα θετικό που μού πρόσφερε η καραντίνα, είναι ότι μού έδωσε τη δυνατότητα να κάνω καθημερινότητα την περιπέτεια της δημιουργίας.

Μέσα σε αυτήν την περιπέτεια, αναδύθηκε μια παλιά και -εν πολλοίς- “ανεκπλήρωτη” αγάπη: το collage (κολάζ). Μια τέχνη που σε μια απλή μορφή της είχα ανακαλύψει έφηβη και είχα για χρόνια εγκαταλείψει.

Την ξαναθυμήθηκα πριν δύο χρόνια περίπου, χάρη στην Dorothee Mesander, που μάς πρόσφερε τη χαρά να οργανώνει στο Κουμπί, μια φορά το μήνα ανοιχτές συναντήσεις-workshops για το collage που σύντομα οδήγησαν στην ίδρυση του Thessaloniki Collage Club.

Δειλά – δειλά κι όσο προλάβαινα, άρχισα να δοκιμάζω τις δυνάμεις μου και να ξαναβρίσκω τη χαρά της τόσο “δημοκρατικής” αυτής τέχνης, προσδιορισμό που θα εξηγήσω παρακάτω.

Δεν είμαι ειδική για να αναλύσω την αξία ή το ενδιαφέρον της τέχνης του κολάζ στην εικαστική του διάσταση, θέλω μόνο να καταθέσω την προσωπική μου εμπειρία και να εξηγήσω τους λόγους για τους οποίους νιώθω γοητευμένη από αυτήν.

Λόγος 1ος: Η “απελευθερωτική” δύναμη το κολάζ: όλοι θέλουμε κάποιες στιγμές να εκφραστούμε μέσα από την εικόνα. Η φυσική, ενστικτώδης τάση που έχουμε από παιδιά μάς οδηγεί αρχικά στη ζωγραφική, μεγαλώνοντας όμως, πολύ συχνά, ο αυστηρός κριτής που διαμορφώνεται μέσα μας για πολλούς λόγους, που δεν είναι της παρούσης να αναλυθούν, μάς λέει πως για να εκφραζόμαστε μέσω της ζωγραφικής πρέπει να ξέρουμε να ζωγραφίζουμε “καλά”, ακολουθώντας κανόνες προοπτικής, αναλογίες, να γνωρίζουμε τη θεωρία των χρωμάτων, το φως και τη σκιά. Κι εκεί κάπου εγώ το έχασα το τρένο της ζωγραφικής.

Έχει και το κολάζ φυσικά τους κανόνες του στη σύνθεση, τους συνδυασμούς χρωμάτων και σε άλλα, όμως όσο να πεις είναι πιο εύκολο να κάνεις την αρχή, διαλέγοντας εικόνες κι όχι παράγοντάς τις η ίδια, να το δεις σαν παιχνίδι και στην πορεία να βρεις το δρόμο σου.

Λόγος 2ος: Η μαγεία της εξερεύνησης! Το κολάζ είναι μια μεγάλη περιπέτεια καθώς η αναζήτηση του υλικού του μπορεί να γίνει συναρπαστική. Για να φτάσεις να διαθέτεις ένα πλούσιο υλικό από το οποίο να μπορείς να εμπνέεσαι και να βρίσκεις ανάμεσά του κάθε φορά την εικόνα ή το στοιχείο που χρειάζεσαι, απαιτείται μια διαρκής επαγρύπνηση αλλά και ώρες αναζήτησης σε περιοδικά, βιβλία, συσκευασίες, παλαιοβιβλιοπωλεία, οικογενειακές φωτογραφίες και αρχεία, διάφορα ephemera και ο κατάλογος συνεχίζεται… Η αλήθεια είναι πως αν μπεις στην περιπέτεια του κολάζ το ένα σου μάτι είναι πάντα στραμμένο στην αναζήτηση υλικού, όλα πλέον τα βλέπεις κάτω από αυτό το πρίσμα και μερικές φορές η κοπιαστική και αγωνιώδης αναζήτηση αυτού του συγκεκριμένου κομματιού από χαρτί, που είναι το ιδανικό για τη σύνθεσή σου, σού προσφέρει τεράστια ικανοποίηση και χαρά όταν στεφθεί με επιτυχία.

Λόγος 3ος: Η αφοπλιστική γοητεία του τυχαίου: Όσο σημαντικό ρόλο παίζει η συστηματική και μεθοδική αναζήτηση υλικού άλλη τόση σημασία έχει η παρέμβαση της τύχης στην τέχνη του κολάζ. Μερικές φορές, οι καλύτεροι συνδυασμοί, εικαστικά και νοηματικά, μπορεί να δημιουργηθούν από δύο κομμάτια χαρτιού που έτυχε να βρεθούν το ένα δίπλα ή πάνω στο άλλο στο τραπέζι που δουλεύεις. Ή ακόμα, το σχήμα ενός χαρτιού που προέκυψε από το ψαλίδισμα ή το σκίσιμό του να έρθει να συνδυαστεί ιδανικά μ΄ ένα άλλο σημείο της σύνθεσής σου… Τι όμορφη, θριαμβευτική στιγμή!

Για παράδειγμα στο κολάζ με τίτλο “Μυστικές συζητήσεις μια χειμωνιάτικη μέρα” έκοψα από μια φωτογραφία που απεικόνιζε το εργαστήριο του γλύπτη Alberto Giacometti την εικόνα του ξύλινου ντουλαπιού του. Χωρίς να το πολυσκεφτώ ενώ έκοβα συμπεριέλαβα στο κομμάτι αυτό το στοιχείο των τυλιγμένων ρολών χαρτιού που φαίνονται να ακουμπάνε στην κορυφή του επίπλου. Σε τελείως διαφορετική χρονική στιγμή είχα απομονώσει τις φιγούρες που απεικονίζονταν σε μια φωτογραφία έργου του D. G. Rossetti. Έτσι προέκυψε η γυναικεία φιγούρα με ψαλιδισμένη μια καμπύλη κάτω από το χέρι της εκεί που ο ζωγράφος είχε τοποθετήσει το κεφάλι μια άλλης φιγούρας (που απεικονίζεται κάτω δεξιά). Όταν θέλησα να συνδυάσω τα δύο αυτά στοιχεία στο ίδιο κολάζ με ενθουσιασμό και έκπληξη είδα πως η καμπύλη αυτή “κούμπωνε” τέλεια γύρω από το ρολό του χαρτιού δημιουργώντας την ψευδαίσθηση ότι η γυναίκα του Rosseti έχει παραμάσχαλα κάποια σχέδια του Giacometti!

Λόγος 4ος: Η χαρά του παιχνιδιού: Με το παράδειγμα που έδωσα παραπάνω φαίνεται νομίζω πώς το κολάζ μπορεί να είναι ένα πραγματικό παιχνίδι χωρίς καθόλου να μειώνει την καλλιτεχνική του αξία. Κι όπως τα πιο όμορφα παιχνίδια που παίζαμε παιδιά, να έχει τα μυστικά του. Μυστικά που μπορεί ποτέ να μη φανερωθούν στον θεατή γιατί έχουν να κάνουν με προσωπικές επιλογές και “συνομιλίες” μέσα στο έργο που δημιουργείς ή που λειτουργούν σαν γρίφοι για τον θεατή. Ένα τέτοιο παιχνίδι στο παραπάνω έργο είναι η συνομιλία δύο καλλιτεχνών από διαφορετική εποχή που συνυπάρχουν στην ίδια εικόνα.

Για το δημιουργό του κολάζ το κάθε κομματάκι χαρτιού μπορεί να έχει έναν ιδιαίτερο λόγο ύπαρξης στη σύνθεσή του μπορεί και όχι! Οι συνδυασμοί που επιλέγει, επίσης. Η ιστορία που προσπαθεί να πει είτε είναι λιγότερο ή περισσότερο προσωπική είτε διαθέτει έναν ευρύτερο συμβολισμό και μήνυμα, μπορεί να δοθεί με χιούμορ, με συγκίνηση ή με θυμό. Και είναι ένα παιχνίδι όλο αυτό γιατί η παραμικρή παρέμβαση, αλλαγή, μετακίνηση μπορεί να μεταμορφώσει το τελικό αποτέλεσμα.

Ένα παιχνίδι που επίσης συμβαίνει συχνά είναι το δίλημμα των πολλών επιλογών που μπορεί να προκύψουν συνδυάζοντας με διαφορετικό τρόπο κάποια στοιχεία. Έτσι στα παραδείγματα που ακολουθούν η κόκκινη μπανιέρα θα μπορούσε να αποκαλύπτει συνεχώς διαφορετικά πράγματα και η τηλεόραση στο μικροαστικό καθιστικό να αιφνιδιάζει με πολλούς και διαφορετικούς τρόπους τις δύο αμέριμνες κυρίες.

Τέλος, έναυσμα και έμπνευση για να ξεκινήσεις ένα κολάζ μπορούν να αποτελέσουν πολλά στοιχεία παιχνιδιού όπως ανακάλυψα και στις συναντήσεις του Thessaloniki Collage Club με την καθοδήγηση της Dorothe. Η δέσμευση, ας πούμε, να δουλέψεις με συγκεκριμένο αριθμό κομματιών (2 ή 3), η πρόκληση να ξεκινήσεις από ένα στοιχείο που θα σου δώσει κάποιος άλλος, το συνεργατικό κολάζ, το decollage, το ομαδικό κολάζ, και φυσικά τα διάφορα challenges και αφιερώματα που διοργανώνονται από πολλές κολλεκτίβες κολάζ ανά τον κόσμο και που χάριν στο ίντερνετ είναι προσβάσιμα και ανοιχτά σε όλους.

Λόγος 5ος: Η “δημοκρατική” διάσταση του κολάζ: Για όλους τους παραπάνω λόγους και για έναν ακόμα τουλάχιστον, θεωρώ πως το κολάζ είναι μια δημοκρατική τέχνη που μπορεί να δοκιμάσει ο καθένας αρκεί να το θέλει και να τον ενδιαφέρει: Από τεχνικής άποψης απαιτεί τα ελάχιστα: χαρτί, κόλλα και ψαλίδι (κι αυτό το τελευταίο δεν είναι πάντα απαραίτητο). Όπως ανέφερα και παραπάνω δεν απαιτούνται ιδιαίτερες τεχνικές γνώσεις για να πειραματιστείς και να ανακαλύψεις τους κώδικές του στην πορεία. Γιατί, να μην παρεξηγηθώ: Το ότι το κολάζ είναι μια τέχνη προσιτή στον καθένα δε σημαίνει ότι σαν τέχνη είναι εύκολη. Ούτε σημαίνει πως μπορεί το κάθε κολάζ να θεωρηθεί ένα έργο τέχνης με εικαστική αξία. Η δημιουργία μιας δυνατής εικαστικά αλλά και νοηματικά εικόνας μέσω του κολάζ δεν είναι καθόλου εύκολη υπόθεση και απαιτεί εμπειρία, ευαισθησία, καλλιτεχνική ωριμότητα.

Είναι όμως μια εκφραστική, σύγχρονη γλώσσα που μπορεί ο καθένας να μιλήσει και μέσω αυτής να επικοινωνήσει και με άλλους, αυτό για μένα είναι το σημαντικό. Ένας τρόπος να εκφράσεις συναισθήματα, να στείλεις ένα μήνυμα, να πεις μια ιστορία, ένα παιχνίδι ανάμεσα στο τυχαίο και την χειρονομία, την απομόνωση και το πάντρεμα!

Παραλλάσσοντας λοιπόν το παιδικό παιχνίδι… “Κόλλα – Ψαλίδι – χαρτί”!!

Σημείωση 1η: Ο λόγος που στο κείμενο αυτό συμπεριλαμβάνω μόνο εικόνες από δικά μου κολάζ δεν είναι από κάποια υπερφίαλη διάθεση ή επειδή θεωρώ τη δουλειά μου τόσο σημαντική. Είναι επειδή, όπως είπα, εδώ παραθέτω την προσωπική μου εμπειρία και σχέση με το αντικείμενο . Αν το κείμενο αυτό φιλοδοξούσε να αποτελέσει ένα έγκριτο ακαδημαϊκό σχόλιο και όχι μια προσωπική καταγραφή τότε θα είχα φροντίσει να συμπεριλάβω εικόνες από έργα τέχνης αναγνωρισμένων λιγότερο ή περισσότερο καλλιτεχνών.

Σημείωση 2η: όπως κάθε τέχνη έτσι και το κολάζ δεν γνωρίζει όρια και εξελίσσεται συνεχώς μέσα από τους πειραματισμούς και το δημιουργικό διάλογο των ανθρώπων που ασχολούνται με αυτό. Η αναφορά μου στο κείμενο αυτό περιορίστηκε καθαρά για λόγους οικονομίας στην πιο κλασσική διάσταση του αναλογικού κολάζ που γίνεται κυρίως με χαρτί, ψαλίδι και κόλλα. Αυτό διόλου σημαίνει πως αγνοώ ή υποτιμώ άλλες πτυχές του όπως, το ψηφιακό (digital), το mixed media collage, το assemblage (στο οποίο εξάλλου έχω αφιερώσει προηγούμενο κείμενο).

Σημείωση 3η: Βασικό κίνητρο αυτού του κειμένου είναι να παρακινήσω και άλλους να δοκιμάσουν να ασχοληθούν με το κολάζ. Φυσικά όταν επαναλειτουργήσει το Κουμπί και ξαναρχίσουμε τις συναντήσεις του Thessaloniki Collage Club θα είναι, όποιος το επιθυμεί, ευπρόσδεκτος να παρευρεθεί. Μέχρι τότε μπορείτε να παρακολουθείτε τη διαδικτυακή δραστηριότητα της ομάδας μέσα από τη σελίδα της στο Instagram αλλά και να ανακαλύψετε άλλες ομάδες και ανθρώπους που ασχολούνται με πάθος και με πολύ ενδιαφέροντα αποτελέσματα με το κολάζ. Το Instagram, to Pinterest, γενικά το ίντερνετ έχει αμέτρητα παραδείγματα.

Κάποιες ενδεικτικές διευθύνσεις είναι οι εξής:

https://kolajmagazine.com/content/

Edinburgh Collage Collective και στο Instagram

The kanyer art collection